नेपालको राजनीति फेरि एउटा निर्णायक मोडमा उभिएको छ । द्वन्द्ववादी दृष्टिकोणबाट हेर्ने हो भने अहिलेको यो जटिल राजनीतिक परिवेश केवल अस्थिरता र असन्तोषको प्रतिविम्ब होइन । बरु एउटा रूपान्तरणको भुइँ तयार पारिरहेको अवस्था हो । इतिहास साक्षी छ, प्रत्येक संकटले नयाँ अध्याय जन्माएको छ । आज नेपालमा देखिएको असन्तुलन, दलभित्रको विभाजन, जनताभित्रको असन्तुष्टि, नयाँ पुस्ताको विद्रोही स्वर र पुरानो नेतृत्वको थकित छवि — यी सबै विकासको द्वन्द्वात्मक प्रक्रियाका अवयव हुन् ।

द्वन्द्ववादी दर्शन भन्छ — समाज सधैं स्थिर हुँदैन, त्यसभित्र निरन्तर द्वन्द्व हुन्छ र यही द्वन्द्वले नयाँ अवस्था जन्माउँछ । यथार्थको गर्भभित्र विपरीत तत्वहरू संघर्ष गर्छन्  । एकपटक होइन, निरन्तर । त्यसैले संघर्षको अन्त्य होइन, रूपान्तरण नै यसको चरम अवस्था हो । नेपालको राजनीति पनि अहिले त्यही संघर्षको गर्भमा छ । तीन दशक लामो लोकतान्त्रिक यात्राले जनतालाई अधिकार दियो, तर अपेक्षा पनि बढायो । संस्थागत लोकतन्त्रले स्थायित्व खोजिरहेको छ । तर, जनजीवनको धरातलमा असमानता र भ्रष्टाचार अझै बाक्लो छ । यही विरोधाभास — यही विकासको द्वन्द्व हो । यसले नै आज नयाँ पुस्ता, विशेषतः जेन–जेड पुस्तालाई विद्रोह गर्न प्रेरित गरिरहेको छ ।

जेन–जेड आन्दोलन : चेतनाको नयाँ लहर
नेपालमा जेन–जेड आन्दोलन केवल सडकमा देखिएको युवाको आक्रोश होइन । त्यो राजनीतिक चेतनाको पुनर्जागरण हो । यस पुस्ताले पुरानो नीतिगत जडता र नेतृत्त्वको स्वार्थीपनलाई खुला चुनौती दिएको छ । यी युवा केवल विरोधका लागि विरोधमा उत्रिएका होइनन् ।

बरु उनीहरू नयाँ सोच, पारदर्शिता, जवाफदेहिता र सम्भावनाको राजनीति खोजिरहेका छन् । द्वन्द्ववादी दृष्टिकोणले यस अवस्थालाई एउटा स्वाभाविक प्रक्रिया मानेको छ । किनभने जब पुरानो संरचना जनताको आकांक्षा धान्न सक्दैन, नयाँ शक्ति अनिवार्य रूपमा जन्मन्छ । आजको युवा आन्दोलन त्यसैको लक्षण हो, पुरानो संरचनाको सीमितता र नयाँ चेतनाको उदय बीचको द्वन्द्वले राजनीतिक रुपान्तरणको बिउ रोपिरहेको छ ।

दलभित्रको द्वन्द्व र पुनःसंरचनाको अपरिहार्यता
नेपालका मुख्यधारा राजनीतिक दलहरू, चाहे कांग्रेस होस्, एमाले, माओवादी वा नयाँ दलहरू । सबै अहिले आन्तरिक पुनःसंरचनाको दबाबमा छन् ।
नेतृत्व, विचार र संगठनगत संरचना सबै ठाउँमा पुरानो र नयाँ बीचको द्वन्द्व चरममा पुगेको छ । द्वन्द्ववाद भन्छ, कुनै पनि संस्थाले आफ्नो आन्तरिक विरोधाभासलाई समाधान नगरी स्थायित्व पाउँदैन । त्यसैले अहिले देखिएको दलभित्रको मतभेद र असन्तोष विनाशको संकेत होइन, पुनर्जन्मको पूर्वघोषणा हो । 

माओवादीभित्रको वैचारिक दिशाहीनता, एमालेभित्रको केन्द्रीकरणको आलोचना, कांग्रेसभित्रको पुस्तान्तरणको माग र स्वतन्त्र राजनीतिक समूहहरूको उदय ।  यी सबै नेपाली राजनीतिमा नयाँ सन्तुलनको खोजी हुन् । दलहरूलाई यसले आत्मसमीक्षा गर्न बाध्य बनाएको छ । कसरी पार्टीभित्र लोकतन्त्र बसाल्ने, कसरी नीति विचार अद्यावधिक गर्ने, र कसरी युवापुस्तासँग सहयात्रा गर्ने — यी प्रश्न अब टार्न मिल्दैनन् ।

पुस्तान्तरणको बहस 
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा पुस्तान्तरणको प्रश्न सधैं संवेदनशील रह्यो । पुरानो पुस्ताले योगदान गरे पनि उनीहरूबाट नयाँ सोचको अपेक्षा अब घट्दै गएको छ । द्वन्द्ववाद अनुसार, प्रत्येक नयाँ शक्ति पुरानो शक्तिको गर्भबाट जन्मन्छ, तर उसको स्वभाव, उद्देश्य र चेतना फरक हुन्छ । युवा पुस्ता अहिले नेतृत्वको प्रतिस्थापन होइन, नेतृत्वको पुनःपरिभाषा खोज्दैछ । 

उनीहरू जनतालाई केवल मतदाता होइन, सहभागी नागरिकका रूपमा देख्न चाहन्छन् । यो सोच पुरानो राजनीतिक संस्कृतिसँग ठोक्किएको छ । तर यही ठोक्किने प्रक्रिया, यही द्वन्द्व, राजनीतिक चेतनाको परिष्कारको बाटो हो । नेतृत्व पुस्तान्तरणको यो बहसले दलहरूलाईनयाँ ऊर्जा र दिशातर्फ धकेलिरहेको छ । अब केवल नारा होइन, परिणाम चाहिने युग सुरु भएको छ ।

द्वन्द्ववादी दृष्टिले हरेक संकटलाई सम्भावनाको रूपमा हेर्छ । नेपालको अहिलेको राजनीतिक संकट, अस्थिरता, जनअसन्तुष्टि, विभाजन, वैचारिक अस्पष्टता । 
यी सबैको अन्त्य केवल द्वन्द्वको माध्यमबाट सम्भव छ । द्वन्द्वले दलहरूलाई आत्ममूल्यांकन गर्न बाध्य बनाएको छ, नयाँ गठबन्धन, नयाँ विचार, नयाँ अनुहारहरूलाई मौका दिएको छ । सडकदेखि संसद् र सामाजिक सञ्जालसम्म राजनीतिक सचेतनाको नयाँ आयाम खुलेको छ ।

यो अवस्था बाह्य रूपमा अशान्त देखिए पनि भित्रभित्रै राजनीतिक पुनर्जागरणको बीउ उम्रँदैछ । नेतृत्व, नीति, र दृष्टिकोणका स्तरमा नयाँ सोच तयार हुँदैछ ।
जनताको राजनीतिक चेतनामा रूपान्तरण द्वन्द्ववादी प्रक्रिया केवल पार्टीभित्र सीमित हुँदैन । जनतामा पनि चेतनाको स्तर बदलिन्छ । आजका नागरिकहरू न त निराश छन्, न त अन्धसमर्थक । उनीहरू प्रश्न गर्छन्, विश्लेषण गर्छन् र वैकल्पिक खोज गर्छन् । यो चेतनाको विकासले राजनीतिलाई जनमुखी बनाउँदै लगेको छ । अब नारा होइन, नीति चाहिन्छ । भावना होइन, परिणामको राजनीति अपेक्षित छ । यो परिवर्तन सामाजिक द्वन्द्वकै परिणाम हो — जहाँ पुरानो अन्धविश्वास र नयाँ यथार्थबीच टक्कर भइरहेको छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भ र नेपालको आत्मपहिचान
नेपालको राजनीतिक द्वन्द्वलाई केवल आन्तरिक दृष्टिले बुझ्न सकिँदैन । विश्व राजनीतिमा पनि अहिले द्वन्द्व छ — वैश्वीकरण र राष्ट्रवादबीच, पूँजी र श्रमबीच, प्रविधि र मानवताबीच । नेपालको युवा पुस्ताले यो विश्व द्वन्द्वलाई बुझ्दै स्वदेशी सन्दर्भमा यसको उत्तर खोजिरहेको छ ।

उनीहरू “नेपालको राजनीति नेपालीपनको आधारमा” नयाँ खाका कोर्न खोज्दै छन् । यसले राष्ट्रलाई आत्मपरिचय र वैचारिक आत्मनिर्भरता तर्फ लैजाने सम्भावना बोकेको छ ।

द्वन्द्वको अन्त्य होइन, परिष्कारको यात्रा
द्वन्द्ववादी दृष्टिकोणले अन्त्यलाई स्वीकार्दैन । यसका लागि प्रत्येक चरण केवल अर्को रूपान्तरणको पूर्वतयारी हो । नेपालको अहिलेको अवस्था पनि त्यही हो ।
राजनीतिक द्वन्द्व, दलभित्रको असन्तुष्टि, नयाँ र पुरानोबीचको टकराव — यी सबै लोकतान्त्रिक परिपक्वताको यात्राका संकेत हुन् ।

यदि दलहरूले यो द्वन्द्वलाई दबाउने होइन, संरचनात्मक रूपमा रूपान्तरण गर्न सके भने नेपालको लोकतन्त्र अझ मजबुत र जनमुखी बन्न सक्छ ।

द्वन्द्वको बीजबाट नै पुनर्जन्म
नेपालको राजनीति अहिले एउटा संक्रमणको मोडमा छ । तर यो संक्रमण केवल अस्थिरताको नाम होइन, सृजनाको पूर्वसन्ध्या हो । द्वन्द्ववादी दृष्टिले भन्छ — “संघर्ष र विरोध नै विकासको स्वरूप हो ।” 

त्यसैले अहिलेको यो जटिल अवस्था, जेन–जेडको चेतना, दलभित्रको पुनःसंरचना र पुस्तान्तरणको माग । यी सबै मिलेर एउटा नयाँ राजनीतिक संस्कृतिको रूपरेखा बनाइरहेका छन् । पुरानो ढाँचाले ठाउँ गुमाउँदैछ, नयाँ सोच उम्रँदैछ ।

अस्थिरता केवल क्षणिक धुवाँ हो, त्यसको पछाडि सुधार, नव–सृजन र उत्तरदायित्वको आगो दन्किरहेको छ । नेपालको राजनीतिक द्वन्द्व अन्ततः विनाश होइन, पुनर्जन्मको संकेत हो । जहाँ हरेक संकटको गर्भभित्र सम्भावनाको बीउ पलाउँछ र हरेक असन्तोषको लहरभित्र नयाँ युगको घोष सुनिन्छ ।